τρούλος

Κατασκευή ημισφαιρικού ή παρόμοιου σχήματος (π.χ. ημιελλειψοειδούς), η οποία χρησιμοποείται για την κάλυψη χώρων με κάτοψη κυκλική, τετραγωνική, ή σχήματος κανονικού πολυγώνου. Αρχαιότατα δείγματα τρουλωτών κατασκευών υπάρχουν στη Μικρά Ασία καθώς και στην Ελλάδα, όπου οι θολωτοί μυκηναϊκοί τάφοι αποτελούν μνημειώδεις κατασκευές τ., κατασκευασμένων με το εκφορικό σύστημα, όπως δηλαδή και τα τόξα της ίδιας εποχής. Ο ημισφαιρικός τ. πάντως αποτελεί κατεξοχήν στοιχείο της ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής. Οι Ρωμαίοι επινόησαν διάφορα οικοδομικά συστήματα για να ελαφρύνουν την κατασκευή και να συντομεύσουν τον χρόνο εκτέλεσης έφτασαν έτσι στην κατασκευή τ. από χυτή τοιχοποιία (αντί από λαξευτούς θολίτες), με ενισχυτικές ζώνες από τούβλα. Κλασικό παράδειγμα ο τ. του Πανθέου της Ρώμης, ανοίγματος 43 μ., ο οποίος στηρίζεται στο πάχους 6 μ. κυκλικό τοίχο του ναού. Τον τ. ως βασικό αρχιτεκτονικό στοιχείο χρησιμοποίησε και η βυζαντινή αρχιτεκτονική· μπορούσε έτσι να στεγάσει μεγάλους χώρους, αλλά και να τονίσει με το σχήμα του τον κατακόρυφο άξονα της εκκλησίας και να συμβολίσει ακόμα τον ουράνιο θόλο ή να τοποθετήσει στην κοίλη επιφάνειά του την υπερμεγέθη μορφή του Παντοκράτορα. Οι Βυζαντινοί κατόρθωσαν να κατασκευάσουν αρκετά λεπτούς τ. χρησιμοποιώντας τούβλα και, ακόμα, να καταργήσουν τους ξύλινους θολότυπους, χτίζοντας τους τ. κατά διαδοχικούς δακτυλίους. Κατόρθωσαν, τέλος, να επιλύσουν το δυσκολότατο πρόβλημα της στήριξης του τ. πάνω στον κεντρικό τετραγωνικό χώρο του ναού, με την παρεμβολή 4 σφαιρικών τριγώνων, των λοφίων, που συμπληρώνουν τα κενά ανάμεσα στον κύκλο και στο τετράγωνο. Κλασικό παράδειγμα ο τ. του ναού της Αγίας Σοφίας στην Πόλη, ανοίγματος 33 μ. και ύψους από το δάπεδο 57 μ. Η μεγάλη έκταση της Bυζαντινής αυτοκρατορίας καθώς και η χρησιμοποίηση του τ. από την ισλαμική αρχιτεκτονική, βοήθησαν στη διάδοσή του σε ολόκληρη τη Μεσόγειο, την Ευρώπη και τη Ρωσία. Κατά την περίοδο της Αναγέννησης, με την επίδραση της μελέτης των ρωμαϊκών μνημείων (του Πανθέου και του λεγόμενου ναού της Μινέρβα Μέντικα της Ρώμης), προσπάθησαν στην αρχή να μιμηθούν το κλασικό ρωμαϊκό σχήμα (Μπραμάντε), αλλά με την επίδραση της τεχνικής και της αντίληψης του χώρου του Μπρουνελέσκι (εκκλησία της Σάντα Μαρία ντελ Φιόρε στη Φλωρεντία) άρχισε αμέσως μια ριζική ανακαίνιση, η οποία αποκορυφώθηκε με την κατασκευή του τ. του Aγίου Πέτρου, δείγματος της αρχιτεκτονικής ικανότητας ολόκληρης της Αναγέννησης, όπου εργάστηκαν εκτός από τον Μιχαήλ Άγγελο, ο Τζάκομο ντέλα Πόρτα και ο Ντομένικο Φοντάνα. Τα παραδείγματα των τ. της Σάντα Μαρία ντελ Φιόρε και αργότερα του Aγίου Πέτρου μένουν βασικά για ολόκληρη την περίοδο της Αναγέννησης και επαναλήφθηκαν συνεχώς σε όλες τις δυνατές παραλλαγές, με ή χωρίς νευρώσεις, οφθαλμούς, ροζέτες, φανούς, σχεδόν σε όλες τις εκκλησίες της Αναγέννησης και του μπαρόκ. Με τον Βινιόλα όμως κι έπειτα με τον Μπερνίνι (Άγιος Ανδρέας στον Κυρηνάλιο), ο τ. παρουσιάζεται πλέον όχι με κυκλική αλλά με ελλειπτική κάτοψη· με τον Μπορομίνι αλλάζει πάλι το σχήμα και η δομή (Σαντ’ Ίβο στη Σαπιέντσα, γέννημα περίπλοκων υπολογισμών, Σαντ’ Ανιέζε στην Αγκόνα, Σαν Κάρλο στις Κάτρο Φοντάνε, όλες στη Ρώμη)· με τον Γκουαρίνο Γκουαρίνι η τεχνική της κατασκευής φτάνει σε αισθητικές και δομικές λεπτότητες πρωτότυπες, με τις νευρώσεις υποστήριξης που συμπλέκονται κατά τρόπο φαντασμαγορικό (Σαν Τζοβάνι, παρεκκλήσιο Σάντα Σιντόνε στο Τορίνο). Αναφέρουμε επίσης τους κρομμυοειδείς τ. των ρωσικών ναών. Η νεοκλασική αρχιτεκτονική χρησιμοποίησε πολύ τον τ., όχι μόνο στις εκκλησίες αλλά και σε δημόσια κτίρια, θέατρα, μουσεία, βιβλιοθήκες κλπ., χωρίς όμως να παρουσιάσει καμιά νέα έμπνευση, αλλά μιμούμενη σχεδόν σχολαστικά το καθιερωμένο πρότυπο του ρωμαϊκού Πανθέου (Γκραν Μάντρε ντι Ντίο του Φερντινάντο Μπονσινιόρε στο Τορίνο, ναός του Ποσάνιο του Κανόβα, ναΐσκος του Μπόσκο Παράσιο στη Ρώμη κλπ.). Ο εκλεκτικισμός του τέλους του 19ου αι. χρησιμοποίησε τα νέα υλικά και κυρίως τον χυτοσίδηρο, προσαρμόζοντας τις γνωστές ήδη μορφές στις νέες κατασκευαστικές δυνατότητες και στο γούστο που επικρατούσε: τ. με σκελετό από σίδηρο και γυαλί, οι οποίοι στηρίζονταν σε κολονίτσες από χυτοσίδηρο σε σχήμα κλαδιών φοίνικα ή σε γοτθικό ή μαυριτανικό ρυθμό (αναγνωστήριο της Εθνικής Βιβλιοθήκης του Παρισιού του Ανρί Λαμπρούστ). Με τις δυνατότητες που προσέφερε η τεχνική του οπλισμένου σκυροδέματος, ο τ. αντικαταστάθηκε από τις επίπεδες στέγες. Ωστόσο ήδη από τα χρόνια του μεσοπολέμου έγιναν αξιόλογες προσπάθειες κατασκευής τ. από σκυρόδεμα. Κλασικά πλέον παραδείγματα η αίθουσα της εκατονταετηρίδας στο Μπρέσλαου και η Αγορά της Λειψίας. Τελευταία, οι μέθοδοι κατασκευής από χυμένο σε καλούπια σκυρόδεμα με προκατασκευασμένα στοιχεία επέτρεψαν τη στέγαση πελώριων χώρων με τ., των οποίων οι νευρώσεις παίζουν τον ρόλο υποστυλωμάτων, με αξιόλογες αρχιτεκτονικές λύσεις (μέγαρο του Αθλητισμού στη Ρώμη των Βιτελότσι και Νέρβι). Τ. με μεταλλικό σκελετό κατασκευάστηκαν τελευταία, αλλά πάντα με το καθιερωμένο σχήμα των τ. με στυλίσκους (μέγαρο του Αθλητισμού στο Τορίνο του Βιτελότσι), ενώ απομακρύνονται εντελώς από το καθιερωμένο οι τ. με σωληνωτό μεταλλικό σκελετό και κάλυψη από μουσαμά, που κατασκευάστηκαν για το Λαϊκό θέατρο από τους Ντε Φελίτσε, Τζανγκρέκο, Τζορντάνο, και οι λεγόμενοι γεωδαιτικοί τ. του Αμερικανού Μπακμίνστερ Φούλερ, ελαφρότατα κατασκευάσματα από ίσα μεταλλικά στοιχεία, απόλυτα ημισφαιρικοί, ελαφρότατοι και ταχύτατα τοποθετούμενοι. Σήμερα, το οπλισμένο σκυρόδεμα επιτρέπει την κατασκευή νέων μορφών που δύσκολα μπορούν πλέον να ονομαστούν τ.· πρόκειται για τα κελύφη, λεπτότατου δηλαδή πάχους μεμβράνες, με τις οποίες μπορούμε να καλύπτουμε τεράστιους χώρους όπως το κτίριο Εκθέσεων CNIT στο Παρίσι (τριγωνικής κάτοψης, πλευράς 210 μ.), υπόστεγα και κτίρια αεροδρομίων, αγορές κλπ. Τρούλος της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη, του 6ου αιώνα. Τρούλος της μητρόπολης της Μάφρα στην Πορτογαλία, του 18ου αιώνα. Τρούλος ενός τζαμιού του Ισπαχάν, του 6ου αιώνα. Λεπτομέρεια του χρυσού πλούσια διακοσμημένου τρούλου του ναού Akal Takht στην Ινδία (φωτ. ΑΠΕ).